نوشته‌ها

ساختار داخلی قفل آویز و نحوه کار کردن آن

قفل آویز به شکل استوانه ای است که میله ای منحنی شکل دارد و داخل آن توپی یا مغزی قفل وجود دارد. با دیدن عکس زیر مشخص میشود که داخل قفل آویز توپی هم به صورت استوانه ای شکل است که هر کدام چند سوراخ دارد. داخل قفل آویز تعداد پین وجود دارد که به فنر متصل است با چرخاندن کلید هر پین در جایگاه خود قرار می گیرد. پس از آن فنر قفل باز می شود و در این صورت قفل آویز به راحتی باز شده است.

مراحل ساخت قفل

مراحل ساخت قفل

در چالشتر ، قفل ها متناسب با ابعاد ساخته شده و شکل ظاهری آن ها ، در انواع قفل قلوه ای ، قفل زیره دار و قفل چند کلید می باشند. تعداد قطعات قفل با توجه به مدل آن متفاوت است ؛ اما به طور معمول هر قفل شامل ۱۳ قطعه است که همه آن ها دست ساز می باشند (اجزای تشکیل دهنده کلیدنیز شامل ۴ قطعه می شود.) قفل ها را از مس ، آهن ، برنز ، برنج و فولاد می سازند که در این میان فولاد بیشتر رواج دارد.
برای ساختن قفل ، فلز اولیه را سه برابر وزن قفل ساخته شده در نظر می گیرند.
ابتدا ورقه فلزی را به شکل چلیپا بریده و دور یک مفتول فلزی با مقطع دایره می پیچند ، آن را روی سندان گذاشته و با چکش زدن به شکل استوانه در می آورند ؛ سپس ورقه ای دایره ای شکل به نام طبلک را هم اندازه با قطر داخلی دهانه بدنه ، داخل قفل قرار می دهند. در قسمت انتهایی استوانه ( قفل ) درپوشی گذاشته و دو پایه قفل را که هم شکل ، هم اندازه ( به شکل مربع و به اندازه یک سوم ارتفاع کل قفل ) ساخته می شود نصب می کنند.
برای جوش دادن قسمت های مختلف قفل از نوارهای بسیار باریک فلز برنج استفاده می کنند. سپس قفل را در آب انداخته و کمی پودر جوش به آن اضافه می کنند تا روی برنج ها پوشیده شود ؛ قفل را از آب بیرون آورده و تمام قطعات را با سیم به هم وصل می کنند. آنگاه قفل را در کوره می گذارند تا برنج ذوب شده و دورتا دور بدنه و دسته را بپوشاند. سپس قفل را از گوره بیرون آورده و سوهان می کشند.

برای ساخت دسته قفل ، از همان جنس قفل از میلگردهایی با ورقه های ۵یا ۶ یا ۸ میلی متری به شکل نعل اسب استفاده می کنند. میخی را از سوراخ تعبیه شده در دسته به طوری که از سوراخ پایه هم رد شود عبور داده و بدین ترتیب یک محور چرخیده به وجود می آورد. دسته آماده شده سوهان کاری گردیده و نقش دلخواه را بر روی آن حکاکی می کنند.

اما مهم ترین مرحله ، ساخت پیچ و زبانه است و وجه تمایز قفل های چالشتری با سایر قفل ها می باشد. چرا که پیچ به طور کامل با دست و از طریق سوهان کاری ساخته می شود و هیچ کلیدی نمی تواند قفل دیگری جز قفل خودش را باز کند.

در نهایت درپوش قفل که خود از دو تکه تشکیل می شود ، ساخته و نصب می گردد. در صورت تمایل ، قفل ساز نقوشی را به سلیقه خود روی بدنه قفل ، حک و سطح آن را سوهان کاری می کند.

•قفل و کلید در فرهنگ مردم ایران ؛ با تاکید بر منطقه چالشتر / اصغر عسگری خانقاه ، سیمین ریاحی دهکردی / مجله فرهنگ مردم ایران / سال ۱۳۸۹ / شماره ۲۲ و ۲۳
•قفل چالشتر ؛ شیوه ساخت ، زیبایی و آسیب شناسی / حسین ابراهیمی ناغانی ، سارا یزدان پناه / مجله کتاب ماه هنر / سال ۱۳۸۷ / شماره ۱۱۹
ایران آنتیک

ابزار و وسایل قفل سازی در چالشتر

ابزار و وسایل قفل سازی در چالشتر

• سمبه : از ابزارهای اصلی در قفل سازی می باشد و برای ساخت بدنه قفل به کار می رود.
• انواع سوهان : برای صیقلی دادن و ایجاد طرح بر روی سطح قفل به کار می رود (به این طرح ها «بچه خیارک » می گویند).
• مته : برای سوراخ کردن قسمت های مختلف قفل مانند پایه و دسته استفاده می شود که با گذراندن میخی از داخل پایه و دسته حالت چرخنده پیدا می کند. (مته به صورت برقی و دستی وجود دارد.)
• مته کمانک : به مته دستی گفته می شود که کاری شبیه به خراطی انجام می دهد.
• سندان : از جنس فولاد است که فلز حرارت دیده را بر روی آنقرار داده و با پتک ضربه می زنند تا به شکل مورد نظر درآید. برخی از سندان ها در کنار دیواره ، قلمزنی شده اند و دارای امضا می باشند.
• گیره : از دو فک تشکیل شده که به وسیله دسته ای باز و بسته می شود. از این وسیله برای نگه داشتن قطعه ای از قفل که استادکار مشغول کار برروی آن است به کار می رود.بهترین گیره ها از جنس فولاد می باشند. برای ساخت قفل هایی در ابعاد مختلف ، به گیره هایی با ابعاد متناسب با قفل ها نیاز است.
• گیره دست : از این وسیله برای گرفتن و نگه داشتن قطعات کوچک قفل استفاده می شود.
• کوره زغال : فلز باید حرارتی معادل ۱۰۰۰ تا ۱۱۰۰ درجه ببیند تا نرم شود بنابراین به کوره احتیاج است و زغال به عنوان سوخت درون کوره قرار می گیرد.
• انبر : انواع انبر های آهنگری اعم از قلم گیر ، نازک گیر ، قطورگیر از ابزار های قفل سازی نیز می باشند.
• چکش : برای شکل دادن به آهن و فولاد و سایر فلزات از آن استفاده می کنند.
• انبردست : برای نگه داشتن آهن داغ شده و ضربه زدن به آن به کار می رود بنابراین باید دسته اش عایق حرارتی باشد.
• پایه وادار : همانند سنبه است اما گرد نیست ، دارای سطح مقطعی مستطیل شکل است و برای ساخت پایه قفل مورد استفاده قرار می گیرد.
• اسکنه : نوعی قلم است که با ضربه چکش عمل تراش را انجام داده و برش های مختلفی ایجاد می کند.
• توپه : ابزاری است که برای ساخت دهانه قفل مورد استفاده قرار می گیرد. در قفل باید نشیمن گاهی باشد تا جا بیفتد. توپه می چرخد و پله ایجاد می کند تا در قفل زیاد پایین نرود و در جای درست قرار گیرد.
• حدیده : وسیله ای برای ساخت پیچ های کوچک است که برای قسمت های داخل قفل مورد استفاده قرار می گیرد.
• قلاویز : این وسیله برای ساخت پیچ های بزرگ مورد استفاده قرار می گیرد.

  • قفل و کلید در فرهنگ مردم ایران ؛ با تاکید بر منطقه چالشتر / اصغر عسگری خانقاه ، سیمین ریاحی دهکردی / مجله فرهنگ مردم ایران / سال ۱۳۸۹ / شماره ۲۲ و ۲۳
  • قفل چالشتر ؛ شیوه ساخت ، زیبایی و آسیب شناسی / حسین ابراهیمی ناغانی ، سارا یزدان پناه / مجله کتاب ماه هنر / سال ۱۳۸۷ / شماره ۱۱۹
    ایران آنتیک

قفل سازی در چالشتر

قفل سازی در چالشتر
یکی از مراکز قفل سازی در ایران « چالشتر » بوده که از دیرباز در این زمینه شهرت داشته است. چالشتر تا سال ۱۳۸۶ روستایی در فاصله ۷ کیلومتری باختری شهرکرد ، مرکز استان چهارمحال و بختیاری بوده و امروزه با گسترش شهرکرد کرد ، در این شهر ادغام گردیده است. قدمت قفل سازی سنتی در این منطقه به دوران صفوی باز می گردد. در میان مردم چنین روایت است که که یکی از خوانین چالشتر به نام خواجه عبدالله نصر در کودکی به اصفهان رفته و نزد استادی به نام محمد علی طلایی که از استادان به نام اسلحه سازی بوده این هنر صنعت را آموخته و به چالشتر بازگشته با ایجاد تغییراتی در قفل اصفهان ، قفلی زیبا و مستحکم را طراحی و به اجرا در آورده است.
در دهه ۱۳۳۰ ، بیش از ۳۰ نفر در این منطقه به قفل سازی مشغول بوند.

•قفل و کلید در فرهنگ مردم ایران ؛ با تاکید بر منطقه چالشتر / اصغر عسگری خانقاه ، سیمین ریاحی دهکردی / مجله فرهنگ مردم ایران / سال ۱۳۸۹ / شماره ۲۲ و ۲۳
•قفل چالشتر ؛ شیوه ساخت ، زیبایی و آسیب شناسی / حسین ابراهیمی ناغانی ، سارا یزدان پناه / مجله کتاب ماه هنر / سال ۱۳۸۷ / شماره ۱۱۹
ایران آنتیک

نخستین قفل دست ساز بشر

تاریخچه

اولین قفل دست ساز بشر ، از چوب ساخته شده است.
از دو هزار سال ق.م قفل کردن خزانه ، انبارهای گندم و پرستشگاه ها در مصر و بین النهرین رایج بوده است. در تورات نیز در چند مورد به قفل و کلید اشاره شده است. « هومر » نیز شرح می دهد که در سده نهم ق.م ، چگونه لوپ کلید مفرغی دسته عاج را برای باز کردن گنجینه پول و خفتان ها و جنگ افزار شوهرش به کار برد. به نظر می رسد رومی ها تعدادی از این قفل و کلید ها را از کشور های مدیترانه ای به دست آورده بودند.
ایرانیان نیز از دیرباز با قفل سازی آشنایی داشته و از مللی هستند که در تکوین و تکمیل آن نقش بسزایی داشتند اما در منابع غربی کمتر به این مقوله اشاره شده است. باستان شناسان قدمت قفل سازی در ایران را به ۱۸۰۰ ق.م نسبت داده اند. در تپه سیلک کاشان ، دستبندی سنگی یافت شده که از چهار قطعه مجزا ساخته شده و توسط نوعی بست به هم متصل شده اند.

در پیکره شیر نشسته که از شوش به دست آمده (هم اکنون در موزه ایران باستان از آن نگهداری می شود) سوراخی وجود دارد که از یک سوی پای شیر آغاز شده و تا سوی دیگر پیکره ادامه دارد. بنا به نظر کارشناسان این سوراح محل عبور چوب یا فلزی بوده که با شیر دیگری که آن سوی دروازه قرار داشت به طور مشترک کلونی را ایجاد می کردند. پروفسور گیرشمن در چغازنبیل نزدیک شوش ، قفل کلونی سنگی از زیر خاک بیرون آورده که قدمت آن مربوط به قرن سیزدهم ق.م می باشد.
در حجاری های تخت جمشید ، نقش گیره خنجری به چشم می خورد که از آن برای نگه داری و تثبیت خنجر استفاده می کردند.

بسیاری از قفل هایی که قفل سازان ایرانی می ساختند به قفل های کشور های دیگر شباهت داشتند. به عنوان مثال بعضی از آن ها شبیه به قفل های مصری و یونانی ، برخی شبیه به قفل های رومی ، برخی شبیه به قفل های چینی و هندی و برخی نیز مانند قفل هایی که از قرون وسطی تا انقلاب صنعتی در اروپا به کار گرفته می شد.
•آشنایی با هنرهای سنتی ۳ / دکتر حسین یاوری ، آنیتا منصوری ، شریفه سلطانی / انتشارات آذر / سال ۱۳۹۰
ایران آنتیک

قفل رمزدار

قفل رمزدار

*رمز قفل از امنیت کافی برخوردار نبوده و در نتیجه سرعت باز کردن آن زیاد و بدون صدا میباشد .

*تخریب این قفل به سهولت امکان پذیر است .

*از کمترین مقاومت در مقابل گرد و غبار برخوردار است .

*این قفل درمقابل اسید مقاومت کافی را ندارد .

و همین معایب باعث شده است که قفل گیرا با توجه به احترامی که برای مشتریان و کیفیت محصولات خود قائل است از تولید آن خودداری کند .

قفل سازی

قفل سازی
از زمانی که انسان در پی امنیت و حفاظت خود و اموالش برآمد به ساخت انواع قفل و کلید اقدام کرد. به تدریج در عرصه های مختلف زندگی مردم حضور موثری پیدا کرد و علاوه بر کارکرد اصلی خود در فرهنگ مردم نیز تاثیر گذار شد ؛ این امر در ادبیات فارسی مشهود است و شاعران بسیاری از آن در ابیات خود استفاده کرده اند.

اکنون بگویم سر جان در امتحان عاشقان
از قفل و زنجیر نهان هین گوشها را برگشا
«مولوی»

بر سر زنگی شب همچو کلاه است ماه
بر در قفل سحر همچو کلید است صبح
«عطار»

قفل در باورهای مردم نیز تاثیرگذار بوده و در اذهان برخی از جایگاه خاصی برخوردار بوده و جنبه اعتقادی داشتند ؛ به عنوان مثال بعضی بر عقیده بودند که بستن دخیل و توسل به معصومین گره گشای کار آن ها می باشد. نمونه های بسیار زیادی از این قفل ها را در مرقد امام رضا در مشهد و حضرت معصومه در قم می توان مشاهده کرد.
در برخی موارد به سفارش خاص از جانب حاکمان ، برای اماکن متبرکه قفل هایی ساخته می شد که مزین به نام الله و ائمه اطهار بودند و یا در اشکالی مرتبط با القاب و عناوین و مناسک و مکان های مذهبی ساخته می شدند ؛ مانند قفل در خانه کعبه که این قفل در مکه توسط حاج عبدالوهاب ریاحی چالشتری ( معروف به حاج عبدالله ) ساخته شده است.
دعایی به نام شش قفل نیز در میان مردم رواج دارد و از حضرت محمد روایت کرده اند که هرکس این دعا را نزد خود نگه دارد یا بخواند ، خداوند او را از آفات حفظ و مشمول رحمت بی حساب خود می گرداند ، همچنین دعایش همیشه مستجاب شده و در دنیا با عزت و احترام زندگی می کند.

در لغت نامه دهخدا در رابطه با معنای قفل چنین آمده است : « قفل ، درختی است حجازی ، نشان ، کلیدانه ، آهنی است که بدان در را بندند ، با لفظ سست کردن و پیچیدن و شکستن و برشکافتن و گشادن و واشدن به معنی گشادن و با لفظ برخاستن و انداختن و ریختن و افکندن و زدن و نهادن به معنی بستن.»
با توجه به معنای قفل ، احتمالا نخستین قفل ، باید همان گره هایی باشد که بشر آن را از پیچش دو گیاه در جهات مختلف الهام گرفته است.

 

قفل و کلید در فرهنگ مردم ایران ؛ با تاکید بر منطقه چالشتر / اصغر عسگری خانقاه ، سیمین ریاحی دهکردی / مجله فرهنگ مردم ایران / سال ۱۳۸۹ / شماره ۲۲ و ۲۳
ایران آنتیک

قفل آویز با مکانیزم ترکیبی

قفل آویز با مکانیزم ترکیبی

بیشترین نمونه هایی که از این قفل ها به جا مانده در قرن سیزدهم ساخته شده اند. به احتمال زیاد یکی از مهم ترین موارد استفاده این قفل ها در محیط های اقتصادی همچون بازار ها برای قفل صندو ق ها یا حجره ها یا انبارهایی بوده که چند نفر در استفاده از آن ها شریک بودهاند. هر کلید در اختیار یکی از شرکا قرار می گرفت تا هیچ یک نتوانند بدون حضور بقیه شرکا قفل را باز کنند. در اینجا به شرح و بررسی سه ساختار از این قفل های ترکیبی می پردازیم :

 

• قفل های پرنده شکل
این قفل ها معمولا دو کلید دارند. بال های پرنده به بدنه قفل لولا شده و روی سوراخ کلید اصلی قفل را پوشانده است. برای باز کردن این قفل باید با یک کلید تو پیچ ( که معمولا در قسمت دم پرنده تعبیه شده) فنر راجمع کرد تا قلابی که در پشت آن وجود دارد حرکت کرده و بال آزاد شود. به این مکانیزم « فنر ماشه ای » نیز می گویند. در این هنگام سوراخ کلید اصلی که معمولا در این قفل ها فنر خمیده است و با استفاده از کلید می توان آن را به عقب راند و کمانه را آزاد کرد. بیشترین قفل های پرنده ای که تا امروز به جای مانده اند در شیراز ساخته شدهاند.

 

• قفل های نافی شکل
اکثر این قفل ها از فولاد ساخته شده و به طور معمول با ۳ یا ۴ کلید کار می کنند. در قفل هایی که با ۴ کلید کار می کنند. پشت قفل سوراخی وجود دارد که بخشی از مکانیزم اصلی باز شدن قفل می باشد. اما لازم به ذکر است که کلید به تنهایی نمی تواند کمانه را آزاد کند باید دستگاه فنر خمیده دیگری که در پشت درپوش پنهان شده همزمان با کلید اول ، فنرها را به عقب براند. در این قفل ها معمولا روی سوراخ کلید اصلی ، به وسیله درپوشی پوشیده شده و در نتیجه به کلیدی محتاج است تا با پیچاندن آن قلابی که به درپوش متصل است آزاد شده و سوراخ کلید اصلی نمایان شود. در این قفل ها میله و صفحه ای طراحی شده که مانع ورود کلید اصلی و گردش آن ها می شوند. به همین خاطر برای این که کلید اصلی بتواند فنر را به عقب براند نیاز به یک کلید تو پیچ دارد.

 

• قفل های لوله ای
این قفل های ترکیبی نیز با ۲ یا ۳ کلید ساخته می شدند و از مکانیزم اصلی فنرخاردار و مکانیزم فرعی فنرمارپیچ یا کلید توپیچ تشکیل می شود. فنر های خاردار و همچین سوراخ کلید اصلی این قفل ها در پشت درپوش هایی مخفی شده اند. درپوش روی سوراخ کلید اصلی توسط یک کلید تو پیچ که فنر و میله ای را که مانع کنار رفتن درپوش می شود را کنار زده و باز می شود. به طور معمول کلید و سوراخ کلید این قفل ها به صورت فرفره و دندانه دار طراحی شده اند. با وارد کردن کلید به داخل بدنه و فشار آوردن و جمع کردن فنر ها باید کمانه آزاد شود اما میله ای که درپوش را نگه داشته مانع از خروج آن می شود. بنابراین به کلید تو پیچ دیگری نیاز است تا میله را به عقب رانده و درپوش را رها کند. بدین ترتیب فنرهای جمع شده به راحتی از بدنه قفل خارج شده و کمانه آزاد می گردد. بیشترین نمونه از این قفل های ترکیبی که تا به امروز به جای مانده در اردبیل ساخته شده اند.

نوع دیگری از قفل های لوله ای وجود دارد که مکانیزم اصلی آن ها فنرخاردار است. برخلاف ظاهر ساده این قفل ، کلید آن علاوه بر شیاری که برای درگیری فنرها و جمع کردن آن ها دارد ، سرِ پیچ مانندی دارد که وارد بدنه شده و در سوراخ کلید قرار می گیرد. اما بر روی سوراخ کلید ، پیچی قرار دارد که قبل از خروج از آن ، کلید نمی تواند وارد بدنه قفل شود. قبل از ورود کلید ، باید پیچی که مانع از خروج فنرها می شود را نیز باز کرد ، برای این کار باید از کلید اصلی استفاده شود. شیاری در این کلید وجود دارد که مانع از گردش درست کلید در مهره بزرگ می گردد. به همین دلیل باید این شیار به درستی در مهره ای که درون حفره است تا کلید به درستی بگردد و پیچِ مانعِ جلوی فنرها باز شود و در نهایت کلید وارد بدنه شده و شیار آن ها با فنر ها درگیر ده و آن ها را جمع می کند و به عقب می راند کمانه را آزاد می کند. (برای این که کلید در بدنه نلغزد و در مسیر درست هدایت شود خار هایی در بدنه کلید تعبیه می کنند.)
برای این قفل سه کلید در نظر گرفته می شود. اگر اندازه این سوراخ حدیده شده که مانع فنرها می باشد با جای کلید اصلی یکی نباشد ، به کلید دیگری نیاز است تا این مانع پیچی شکل را باز کند. در این قفل ، سوراخ کلید اصلی و فرعی به یک اندازه می باشد و در نتیجه می توان هر دو را با یک کلید باز کرد.
با توجه به کثرت قفل های باقی مانده با این مکانیزم ، می توان به این نتیجه رسید که این نوع قفل ها از محبوبیت بیشتری برخوردار بوده و بیشتر مورد استفاده قرار می گرفتند.

  • صنایع دستی کهن ایران / هانس ای.وولف / مترجم : سیروس ابراهیم زاده / انتشارات علمی و فرهنگی / سال ۱۳۷۲
  • قفل های ایران / پرویز تناولی / بنگاه نشر کتاب / سال ۱۳۸۶
  • آشنایی با هنرهای سنتی ۳ / دکتر حسین یاوری ، آنیتا منصوری ، شریفه سلطانی / انتشارات آذر / سال ۱۳۹۰

قفل های ایران

قدیمی ترین و تنها قفل ثابتی که از ایران پیش از اسلام به دست آمده ، مربوط به دوره ساسانیان یا شاید پیشتر از آن است. این قفل از چند قطعه شده و مربوط به صندوق چوبی می باشد که صندوق آن کاملا از بین رفته و تنها تعدادی قطعات فلزی از جمله گل میخ ها و قفل آن باقی مانده است.
یک کلید برنزی که مربوط به قفل های ثابت صندوقی می باشد نیز پیدا شده که بسیار شبیه به کلید های رومی و یونانی می باشد. قدمت این کلید به اول تا سوم میلادی یعنی اواخر اشکانیان و اوایل ساسانیان باز می گردد.
این قفل ها بیانگر این امر است که ایرانیان همزمان و یا حتی زودتر از رومی ها به مراحل پیشرفته ای از انواع قفل ثابت رسیده بودند. در کتاب « البلدان » نوشته فقیه همدانی ، مربوط به قرن سوم هجری از استادی و مهارت هنرمندان فلزکار ایرانی سخن به میان آمده و گفته است که ایرانیان استادترین و داناترین ملتی هستند که در ساختن شمشیر ، خود ، زره ، جوشن ، قفل ، آینه ، ظروف و سایر اشیای فلزی مهارت دارند.

قفل های ایران / پرویز تناولی / بنگاه نشر کتاب / سال ۱۳۸۶