نوشته‌ها

مراحل ساخت قفل

مراحل ساخت قفل

در چالشتر ، قفل ها متناسب با ابعاد ساخته شده و شکل ظاهری آن ها ، در انواع قفل قلوه ای ، قفل زیره دار و قفل چند کلید می باشند. تعداد قطعات قفل با توجه به مدل آن متفاوت است ؛ اما به طور معمول هر قفل شامل ۱۳ قطعه است که همه آن ها دست ساز می باشند (اجزای تشکیل دهنده کلیدنیز شامل ۴ قطعه می شود.) قفل ها را از مس ، آهن ، برنز ، برنج و فولاد می سازند که در این میان فولاد بیشتر رواج دارد.
برای ساختن قفل ، فلز اولیه را سه برابر وزن قفل ساخته شده در نظر می گیرند.
ابتدا ورقه فلزی را به شکل چلیپا بریده و دور یک مفتول فلزی با مقطع دایره می پیچند ، آن را روی سندان گذاشته و با چکش زدن به شکل استوانه در می آورند ؛ سپس ورقه ای دایره ای شکل به نام طبلک را هم اندازه با قطر داخلی دهانه بدنه ، داخل قفل قرار می دهند. در قسمت انتهایی استوانه ( قفل ) درپوشی گذاشته و دو پایه قفل را که هم شکل ، هم اندازه ( به شکل مربع و به اندازه یک سوم ارتفاع کل قفل ) ساخته می شود نصب می کنند.
برای جوش دادن قسمت های مختلف قفل از نوارهای بسیار باریک فلز برنج استفاده می کنند. سپس قفل را در آب انداخته و کمی پودر جوش به آن اضافه می کنند تا روی برنج ها پوشیده شود ؛ قفل را از آب بیرون آورده و تمام قطعات را با سیم به هم وصل می کنند. آنگاه قفل را در کوره می گذارند تا برنج ذوب شده و دورتا دور بدنه و دسته را بپوشاند. سپس قفل را از گوره بیرون آورده و سوهان می کشند.

برای ساخت دسته قفل ، از همان جنس قفل از میلگردهایی با ورقه های ۵یا ۶ یا ۸ میلی متری به شکل نعل اسب استفاده می کنند. میخی را از سوراخ تعبیه شده در دسته به طوری که از سوراخ پایه هم رد شود عبور داده و بدین ترتیب یک محور چرخیده به وجود می آورد. دسته آماده شده سوهان کاری گردیده و نقش دلخواه را بر روی آن حکاکی می کنند.

اما مهم ترین مرحله ، ساخت پیچ و زبانه است و وجه تمایز قفل های چالشتری با سایر قفل ها می باشد. چرا که پیچ به طور کامل با دست و از طریق سوهان کاری ساخته می شود و هیچ کلیدی نمی تواند قفل دیگری جز قفل خودش را باز کند.

در نهایت درپوش قفل که خود از دو تکه تشکیل می شود ، ساخته و نصب می گردد. در صورت تمایل ، قفل ساز نقوشی را به سلیقه خود روی بدنه قفل ، حک و سطح آن را سوهان کاری می کند.

•قفل و کلید در فرهنگ مردم ایران ؛ با تاکید بر منطقه چالشتر / اصغر عسگری خانقاه ، سیمین ریاحی دهکردی / مجله فرهنگ مردم ایران / سال ۱۳۸۹ / شماره ۲۲ و ۲۳
•قفل چالشتر ؛ شیوه ساخت ، زیبایی و آسیب شناسی / حسین ابراهیمی ناغانی ، سارا یزدان پناه / مجله کتاب ماه هنر / سال ۱۳۸۷ / شماره ۱۱۹
ایران آنتیک

ابزار و وسایل قفل سازی در چالشتر

ابزار و وسایل قفل سازی در چالشتر

• سمبه : از ابزارهای اصلی در قفل سازی می باشد و برای ساخت بدنه قفل به کار می رود.
• انواع سوهان : برای صیقلی دادن و ایجاد طرح بر روی سطح قفل به کار می رود (به این طرح ها «بچه خیارک » می گویند).
• مته : برای سوراخ کردن قسمت های مختلف قفل مانند پایه و دسته استفاده می شود که با گذراندن میخی از داخل پایه و دسته حالت چرخنده پیدا می کند. (مته به صورت برقی و دستی وجود دارد.)
• مته کمانک : به مته دستی گفته می شود که کاری شبیه به خراطی انجام می دهد.
• سندان : از جنس فولاد است که فلز حرارت دیده را بر روی آنقرار داده و با پتک ضربه می زنند تا به شکل مورد نظر درآید. برخی از سندان ها در کنار دیواره ، قلمزنی شده اند و دارای امضا می باشند.
• گیره : از دو فک تشکیل شده که به وسیله دسته ای باز و بسته می شود. از این وسیله برای نگه داشتن قطعه ای از قفل که استادکار مشغول کار برروی آن است به کار می رود.بهترین گیره ها از جنس فولاد می باشند. برای ساخت قفل هایی در ابعاد مختلف ، به گیره هایی با ابعاد متناسب با قفل ها نیاز است.
• گیره دست : از این وسیله برای گرفتن و نگه داشتن قطعات کوچک قفل استفاده می شود.
• کوره زغال : فلز باید حرارتی معادل ۱۰۰۰ تا ۱۱۰۰ درجه ببیند تا نرم شود بنابراین به کوره احتیاج است و زغال به عنوان سوخت درون کوره قرار می گیرد.
• انبر : انواع انبر های آهنگری اعم از قلم گیر ، نازک گیر ، قطورگیر از ابزار های قفل سازی نیز می باشند.
• چکش : برای شکل دادن به آهن و فولاد و سایر فلزات از آن استفاده می کنند.
• انبردست : برای نگه داشتن آهن داغ شده و ضربه زدن به آن به کار می رود بنابراین باید دسته اش عایق حرارتی باشد.
• پایه وادار : همانند سنبه است اما گرد نیست ، دارای سطح مقطعی مستطیل شکل است و برای ساخت پایه قفل مورد استفاده قرار می گیرد.
• اسکنه : نوعی قلم است که با ضربه چکش عمل تراش را انجام داده و برش های مختلفی ایجاد می کند.
• توپه : ابزاری است که برای ساخت دهانه قفل مورد استفاده قرار می گیرد. در قفل باید نشیمن گاهی باشد تا جا بیفتد. توپه می چرخد و پله ایجاد می کند تا در قفل زیاد پایین نرود و در جای درست قرار گیرد.
• حدیده : وسیله ای برای ساخت پیچ های کوچک است که برای قسمت های داخل قفل مورد استفاده قرار می گیرد.
• قلاویز : این وسیله برای ساخت پیچ های بزرگ مورد استفاده قرار می گیرد.

  • قفل و کلید در فرهنگ مردم ایران ؛ با تاکید بر منطقه چالشتر / اصغر عسگری خانقاه ، سیمین ریاحی دهکردی / مجله فرهنگ مردم ایران / سال ۱۳۸۹ / شماره ۲۲ و ۲۳
  • قفل چالشتر ؛ شیوه ساخت ، زیبایی و آسیب شناسی / حسین ابراهیمی ناغانی ، سارا یزدان پناه / مجله کتاب ماه هنر / سال ۱۳۸۷ / شماره ۱۱۹
    ایران آنتیک

قفل رمزدار

قفل رمزدار

*رمز قفل از امنیت کافی برخوردار نبوده و در نتیجه سرعت باز کردن آن زیاد و بدون صدا میباشد .

*تخریب این قفل به سهولت امکان پذیر است .

*از کمترین مقاومت در مقابل گرد و غبار برخوردار است .

*این قفل درمقابل اسید مقاومت کافی را ندارد .

و همین معایب باعث شده است که قفل گیرا با توجه به احترامی که برای مشتریان و کیفیت محصولات خود قائل است از تولید آن خودداری کند .

قفل سازی

قفل سازی
از زمانی که انسان در پی امنیت و حفاظت خود و اموالش برآمد به ساخت انواع قفل و کلید اقدام کرد. به تدریج در عرصه های مختلف زندگی مردم حضور موثری پیدا کرد و علاوه بر کارکرد اصلی خود در فرهنگ مردم نیز تاثیر گذار شد ؛ این امر در ادبیات فارسی مشهود است و شاعران بسیاری از آن در ابیات خود استفاده کرده اند.

اکنون بگویم سر جان در امتحان عاشقان
از قفل و زنجیر نهان هین گوشها را برگشا
«مولوی»

بر سر زنگی شب همچو کلاه است ماه
بر در قفل سحر همچو کلید است صبح
«عطار»

قفل در باورهای مردم نیز تاثیرگذار بوده و در اذهان برخی از جایگاه خاصی برخوردار بوده و جنبه اعتقادی داشتند ؛ به عنوان مثال بعضی بر عقیده بودند که بستن دخیل و توسل به معصومین گره گشای کار آن ها می باشد. نمونه های بسیار زیادی از این قفل ها را در مرقد امام رضا در مشهد و حضرت معصومه در قم می توان مشاهده کرد.
در برخی موارد به سفارش خاص از جانب حاکمان ، برای اماکن متبرکه قفل هایی ساخته می شد که مزین به نام الله و ائمه اطهار بودند و یا در اشکالی مرتبط با القاب و عناوین و مناسک و مکان های مذهبی ساخته می شدند ؛ مانند قفل در خانه کعبه که این قفل در مکه توسط حاج عبدالوهاب ریاحی چالشتری ( معروف به حاج عبدالله ) ساخته شده است.
دعایی به نام شش قفل نیز در میان مردم رواج دارد و از حضرت محمد روایت کرده اند که هرکس این دعا را نزد خود نگه دارد یا بخواند ، خداوند او را از آفات حفظ و مشمول رحمت بی حساب خود می گرداند ، همچنین دعایش همیشه مستجاب شده و در دنیا با عزت و احترام زندگی می کند.

در لغت نامه دهخدا در رابطه با معنای قفل چنین آمده است : « قفل ، درختی است حجازی ، نشان ، کلیدانه ، آهنی است که بدان در را بندند ، با لفظ سست کردن و پیچیدن و شکستن و برشکافتن و گشادن و واشدن به معنی گشادن و با لفظ برخاستن و انداختن و ریختن و افکندن و زدن و نهادن به معنی بستن.»
با توجه به معنای قفل ، احتمالا نخستین قفل ، باید همان گره هایی باشد که بشر آن را از پیچش دو گیاه در جهات مختلف الهام گرفته است.

 

قفل و کلید در فرهنگ مردم ایران ؛ با تاکید بر منطقه چالشتر / اصغر عسگری خانقاه ، سیمین ریاحی دهکردی / مجله فرهنگ مردم ایران / سال ۱۳۸۹ / شماره ۲۲ و ۲۳
ایران آنتیک

قفل آهنی

قفل آهنی ، مربوط به قرن ۱۹ میلادی ، دوره قاجار

 

• قفل های آهنی
این قفل ها بر خلاف قفل های ثابت در ، به جایی متصل نمی شوند و قفل کردن به صورت چفت و کمانه انجام می پذیرد. به دلیل جنس آهنی آن ها ، قفل آهن نامیده شده اند و همچنین به دلیل آویزان شدنشان به در ، به آن ها « قفل آویز » نیز می گویند. این قفل ها تقریبا دو هزار سال بعد از قفل ثابت ساخته شد. بر اساس شواهد موجود ، ایرانیان قفل آویزهای بی شماری ساختند و در این زمینه غنی ترین قفل ها را پدید آوردند.این قفل ها بر در داخلی خانه زده می شد. به این ترتیب که ساختمان این درها دولنگه بود و بالای آن چفت و زنجیری قرار داشت که قفل آویز به آن زده می شد. قفل آویز ها در انواع مختلفی ساخته می شوند :

 

۱٫ قفل فنری با کلید پیچی : زبانه را داخل بدنه قفل یا لوله قرار می دهند و قلابی را به چاک حلقه درگیر می کنند. فنری ، زبانه قفل را محکم به چاک حلقه می چسباند و به این ترتیب ، قفل آن را نگه می دارد. زبانه قفل دارای لوله کوچکی میباشد که از داخل ، دندانه دار است (پیچ ماده). این پیچ با لحیم کردن سیم فولادی به شکل مارپیچ ، در داخل لوله درست شده است. مرکز این لوله ، دارای میله یا مفتول است و بر روی ساقه گرد کلید ، پیچ نر قرار گرفته که آن هم روی سیم لحیم می شود و درست زیر پیچ ماده ، زبانه می خورد. لوله ساقه کلید از لحاظ طول و قطر باید به میله مفتول بخورد. برای باز کردن قفل ، کلید را تا شانه های آن می پیچانند. با نیم پیچ دیگر، زبانه قفل به سوی کلید کشیده می شود و به این ترتیب حلقه را باز می کنند. چنانچه قطر کلید ، گام پیچ ، تعداد پیچ ماده ، طول و قطر مفتول را تغییر دهیم ، نوعی قفل عوض می شود. ایرانیان بسیار از این نوع قفل ساخته و استفاده می کردند. این قفل در قرون وسطی ، در انگلستان ، فرانسه و آلمان دیده شده و تا سال ۱۸۷۵ میلادی در این کشورها رواج داشته است.
۲٫ قفل فنری با کلید فشاری : قفل فنری متشکل از دو قسمت است ؛ تنه قفل و زبانه که خود از دو فنر تشکیل می شود. برای قفل کردن باید هردو قسمت فنر به هم فشار داده شوند تا به موقعیت نهایی برسند ؛ فنرها باز شده و قفل بدون کلیدبسته می شود. برای باز کردن این قفل ، کلیدی دو دندانه مورد نیاز است. دندانه ها فنر را می گیرند و وقتی کلید به داخل قفل فشار داده می شود آن ها را روی یکدیگر جمع می کنند و بدین ترتیب قفل باز می شود. این قفل ها بسیار قابل اطمینان بوده و هنوز هم کاربرد دارد. از نظر وولف ، خاستگاه قفل های فنری را چین و هند می باشد و بر این عقیده است که این قفل ها از این نقاط به سایر کشورهای متمدن راه پیدا کرده است ؛ اما بسیاری بر این عقیده اند که اختراع این قفل مربوط به روم می باشد و تا قبل از انقلاب صنعتی در اروپا به کار برده می شده است و بعضی دیگر می پندارند که این قفل در خاورمیانه اختراع شده و از آنجا به روم و هند و چین راه پیدا کرده است.
۳٫ قفل لوله ای با کلید پیچی : مشخصه اصلی این قفل ، استوانه کوچکی است که در داخل لوله قرار می گیرد. تکه داخلی در قسمت جلو دنده ای دارد که به حلقه قفل می خورد و وقتی که خوب پیچ می شود ، آن را قفل می کند. کلید آن نیز در انتهایش دنده ای دارد که باید به جلوی لوله بخورد. بعد از این که آن را پیچ کردند ، کلید را به جلو فشار می دهند. شیاری که بر روی کلید است به راه کلید بدنه قفل می خورد و با چرخش کلید ، قسمت قفل کننده برای این که بتواند حلقه را آزاد کند باز می شود. با تغییر دنده های کلید از لحاظ گام ، قطر و جهت حرکت و همچنین با تغییر اندازه راه کلید و بدنه قفل می توان گونه های مختلف این قفل ها را تهیه کرد. این قفل های لوله ای در هند و اروپای مرکزی ساخته شده اند.

۴٫ قفل حروفی یا رمزی : این قفل ها از لحاظ ساختمان بدنه و دستگاه با سایر قفل ها تفاوت دارند. بارزترین تفاوت ، نداشتن کلید است. وولف در کتاب خود در رابطه با قفل های رمزی چنین می نویسد : « با اهمیتی که برای اطمینان به قفلها در ایران داده می شود و با تدابیری که در نوع قفل برای حصول این اطمینان می دهند ، شگفت آور نیست که می بینیم ایران قفل رمزی حروفی می سازد. » این قفل ها از طریق حلقه هایی که روی آن تعبیه شده است کار می کنند. بر روی این حلقه ها حروف یا اعدادی نوشته شده که با ردیف کردن آن ها موانعی که سر راه کمانه است کنار رفته و کمانه از قفل خارج می شود. این رمز ها اغلب کلمات قصار حکیمانه ، گاهی حروف و گاهی اعداد ابجد بوده که از ترکیب آن ها اسمای خداوند یا امامان حاصل می شود. این قفل ها به دو دسته افقی و عمودی تقسیم می شوند. در قفل های افقی ، حلقه های رمز به ترتیب افقی و در قفل های عمودی ، حلقه ای رمز به شکل عمودی بر روی هم قرار دارند. یک نمونه قفل رمزی از قرن ۱۲ میلادی به امضای شرف الدین اصفهانی در دست است که درون گاو صندوقی کار گذاشته شده می باشد.یکی دیگر از قدیمی ترین قفل آویز های رمزی مربوط به عهد تیموریان است که تاریخ ۸۸۹ هجری بر روی آن حکاکی شده است. در کتاب عجایب المخلوقات در رابطه با این قفل سخن به میان آمده و همچنین به صندوقی اشاره شده که از صورت زن و اشکال دیگری ساخته شده که هنگام باز شدن ، آوازی از آن بر می خاست. امروزه نیز قفل های رمزدار بسیار مورد استفاده قرار می گیرد ؛ گرچه از نظر شکل ظاهری متفاوت با قفل های قدیمی می باشند اما از نظر فناوری ساختشباهت هایی میان آن ها وجود دارد.

• آشنایی با هنرهای سنتی ۳ / دکتر حسین یاوری ، آنیتا منصوری ، شریفه سلطانی / انتشارات آذر / سال ۱۳۹۰
• قفل های فولادی با مکانیزم ترکیبی در قفل سازی سنتی ایران / سمیه اربابی ، مهدی محمد زاده / مجله تاریخ علم / سال ۱۳۹۱ / شماره ۱۲

صنایع دستی کهن ،قفل های ایران

وولف در کتاب « صنایع دستی کهن ایران » قفل های ایران را از لحاظ فنی و صنعتی به دو دسته تقسیم بندی کرده است :

• قفل های ثابتِ در ( کلیدون خانه )

• قفل آهنی ، مربوط به قرن ۱۹ میلادی ، دوره قاجار

در این مقاله به قفل های کلون میپردازیم:

 

• قفل های ثابتِ در ( کلیدون خانه )
۱٫ قفل رومی یا کلون دان : قفل کلون چوبی محکمی است که داخل بدنه قفل قرار گرفته است. بدنه قفل نیز با گل میخ های آهنی دست ساز به یک لنگه در وصل می شود.
۲٫ قفل فنر پخش شو (فنر پیچ) : این قفل از جعبه آهنی با دو فنر قوی که سرآن ها از جعبه بیرون آمده تشکیل شده است. این فنرها دو طرف قلاب مادگی را می گیرد. کلید آن دارای دو زبانه و به اندازه ای است که وقتی در قفل میچرخد فنر را از هم باز کرده از مادگی جدا می کند و در باز می شود. اگر یک طرف این زبانه ها کوچک باشد ، فنرها به اندازه کافی از هم باز نمی شود و اگر زیاد بزرگ باشد ، داخل سوراخ کلید نمی شود.
۳٫ قفل کلون : از لحاظ ساخت جزو کهن ترین قفل هاست و در تمام ایران یافت می شود. کلید این قفل ها با قدمت ۲۰۰ سال ق.م در خرابه های خورس آباد نزدیک شهر باستانی نینوا پیدا شده است. کلون دارای چندین دندانه است که شیطانک آن ، وقتی قفل بسته می شود روی آن می افتد و ضامن آن می گردد. برای باز کردن در ، کلید را از کلیدخور که شکافی در داخل بدنه قفل است وارد می کنند ؛ پره ها یا برجستگی های روی کلید نظیر بریدگی های روی کلون است. کلید بلند شده و شیطانک را بالا می برد ؛ وقتی کلید کشیده می شود قفل به عقب می رود و با تغییرات زیادی که در تعداد شیطانک ها و موقعیت آن ها داده شده است ، قفل باز می شود.کلون ها از جمله قفل های چوبی هستند که بر روی در ثابت می شوند. از این قفل ها برای بستن درهای اصلی ، دروازه های باغ ها ، دروازه های شهرها و … استفاده می شده است.
قفل های کلون دار به چند دسته تقسیم می شوند : نوع ساده که کلید ندارد و نوع دیگری که برای باز کردن آن نیاز به کلید احساس می شود و کشوی آن را به شکل دنده ای می سازند. این نوع خود به چند دسته تقسیم می شوند :

 

• کلون های نوع اول : این کلون ها دارای کلیدی چوبی با نوکی دارای ۲ یا ۳ دنده است. این دنده ها هم راستای ۲ یا ۳ سوراخی بودند که درون کلون قرار داشته و آن را عقب برده و باعث باز شدن قفل می شدند ؛ به عبارتی ۳ دنده درون ۳ سوراخ کشو قرار می گرفت که آن را عقب می کشید و آزاد می کرد تا قفل باز شود. این قفل ها در حدود ۸۰ تا ۱۰۰ سال پیش در شهر کرد ساخته می شد.
• کلون های نوع دوم : این نوع قفل ها کمی بعد تر ساخته شده و کشویی صاف داشتند که قسمت زیرین آن ۲ یا ۳ سوراخ داشت و قسمت بالایی آن نیز به همان اندازه دارای سوراخ دارای دنده بود. دنده ها به شکل آزاد وجود داشتند و روی سر آن ها گوی هایی قرار می گرفتند و زمانی که قسمت زیرین سوراخ دار جلو می آمد دنده ها بالا رفته و وقتی با شیارها هم راستا شدند دنده های بالایی که آزاد بودند در شیارهای زیرین افتاده عمل قفل کردن انجام می شد. برای باز کردن آن ، کلید در قسمت زیرین قرار گرفته و دنده ها را که تا پایین ترین قسمت شیار زیرین آمده بود به بالا هدایت کرده و آن ها را آزاد و قفل را باز می کرد. سابقه ساخت این قفل ها در شهرکرد به ۷۰ تا ۸۰ سال پیش می رسد.
• کلون های نوع سوم : این قفل ها به گونه ای ساخته می شد که فقط با کلید مخصوص به خود کلون باز می شد. این نوع قفل ها توسط « استاد احمد محمدیان دهکردی» ساخته شد. هنوز هم در برخی از روستاهای استان چهارمحال و بختیاری ، اصفهان ، یزد این قفل ها به چشم می خورد که البته مورد استفاده قرار نمی گیرد زیرا در کنار آن در ، دری آهنی با قفل جدید نصب شده است. قبل از حمله مغول در ایران ، شهرهایی همچون اصفهان ، یزد ، اردبیل ، کرمانشاه ، جهرم ، همدان و … از جمله شهرهای سازنده قفل سنتی بودند.
منابع :
• صنایع دستی کهن ایران / هانس ای.وولف / مترجم : سیروس ابراهیم زاده / انتشارات علمی و فرهنگی / سال ۱۳۷۲
• قفل های ایران / پرویز تناولی / بنگاه نشر کتاب / سال ۱۳۸۶