قفل آهنی

قفل آهنی ، مربوط به قرن ۱۹ میلادی ، دوره قاجار

• قفل های آهنی
این قفل ها بر خلاف قفل های ثابت در ، به جایی متصل نمی شوند و قفل کردن به صورت چفت و کمانه انجام می پذیرد. به دلیل جنس آهنی آن ها ، قفل آهن نامیده شده اند و همچنین به دلیل آویزان شدنشان به در ، به آن ها « قفل آویز » نیز می گویند. این قفل ها تقریبا دو هزار سال بعد از قفل ثابت ساخته شد. بر اساس شواهد موجود ، ایرانیان قفل آویزهای بی شماری ساختند و در این زمینه غنی ترین قفل ها را پدید آوردند.این قفل ها بر در داخلی خانه زده می شد. به این ترتیب که ساختمان این درها دولنگه بود و بالای آن چفت و زنجیری قرار داشت که قفل آویز به آن زده می شد. قفل آویز ها در انواع مختلفی ساخته می شوند :

۱٫ قفل فنری با کلید پیچی : زبانه را داخل بدنه قفل یا لوله قرار می دهند و قلابی را به چاک حلقه درگیر می کنند. فنری ، زبانه قفل را محکم به چاک حلقه می چسباند و به این ترتیب ، قفل آن را نگه می دارد. زبانه قفل دارای لوله کوچکی میباشد که از داخل ، دندانه دار است (پیچ ماده). این پیچ با لحیم کردن سیم فولادی به شکل مارپیچ ، در داخل لوله درست شده است. مرکز این لوله ، دارای میله یا مفتول است و بر روی ساقه گرد کلید ، پیچ نر قرار گرفته که آن هم روی سیم لحیم می شود و درست زیر پیچ ماده ، زبانه می خورد. لوله ساقه کلید از لحاظ طول و قطر باید به میله مفتول بخورد. برای باز کردن قفل ، کلید را تا شانه های آن می پیچانند. با نیم پیچ دیگر، زبانه قفل به سوی کلید کشیده می شود و به این ترتیب حلقه را باز می کنند. چنانچه قطر کلید ، گام پیچ ، تعداد پیچ ماده ، طول و قطر مفتول را تغییر دهیم ، نوعی قفل عوض می شود. ایرانیان بسیار از این نوع قفل ساخته و استفاده می کردند. این قفل در قرون وسطی ، در انگلستان ، فرانسه و آلمان دیده شده و تا سال ۱۸۷۵ میلادی در این کشورها رواج داشته است.
۲٫ قفل فنری با کلید فشاری : قفل فنری متشکل از دو قسمت است ؛ تنه قفل و زبانه که خود از دو فنر تشکیل می شود. برای قفل کردن باید هردو قسمت فنر به هم فشار داده شوند تا به موقعیت نهایی برسند ؛ فنرها باز شده و قفل بدون کلیدبسته می شود. برای باز کردن این قفل ، کلیدی دو دندانه مورد نیاز است. دندانه ها فنر را می گیرند و وقتی کلید به داخل قفل فشار داده می شود آن ها را روی یکدیگر جمع می کنند و بدین ترتیب قفل باز می شود. این قفل ها بسیار قابل اطمینان بوده و هنوز هم کاربرد دارد. از نظر وولف ، خاستگاه قفل های فنری را چین و هند می باشد و بر این عقیده است که این قفل ها از این نقاط به سایر کشورهای متمدن راه پیدا کرده است ؛ اما بسیاری بر این عقیده اند که اختراع این قفل مربوط به روم می باشد و تا قبل از انقلاب صنعتی در اروپا به کار برده می شده است و بعضی دیگر می پندارند که این قفل در خاورمیانه اختراع شده و از آنجا به روم و هند و چین راه پیدا کرده است.
۳٫ قفل لوله ای با کلید پیچی : مشخصه اصلی این قفل ، استوانه کوچکی است که در داخل لوله قرار می گیرد. تکه داخلی در قسمت جلو دنده ای دارد که به حلقه قفل می خورد و وقتی که خوب پیچ می شود ، آن را قفل می کند. کلید آن نیز در انتهایش دنده ای دارد که باید به جلوی لوله بخورد. بعد از این که آن را پیچ کردند ، کلید را به جلو فشار می دهند. شیاری که بر روی کلید است به راه کلید بدنه قفل می خورد و با چرخش کلید ، قسمت قفل کننده برای این که بتواند حلقه را آزاد کند باز می شود. با تغییر دنده های کلید از لحاظ گام ، قطر و جهت حرکت و همچنین با تغییر اندازه راه کلید و بدنه قفل می توان گونه های مختلف این قفل ها را تهیه کرد. این قفل های لوله ای در هند و اروپای مرکزی ساخته شده اند.

۴٫ قفل حروفی یا رمزی : این قفل ها از لحاظ ساختمان بدنه و دستگاه با سایر قفل ها تفاوت دارند. بارزترین تفاوت ، نداشتن کلید است. وولف در کتاب خود در رابطه با قفل های رمزی چنین می نویسد : « با اهمیتی که برای اطمینان به قفلها در ایران داده می شود و با تدابیری که در نوع قفل برای حصول این اطمینان می دهند ، شگفت آور نیست که می بینیم ایران قفل رمزی حروفی می سازد. » این قفل ها از طریق حلقه هایی که روی آن تعبیه شده است کار می کنند. بر روی این حلقه ها حروف یا اعدادی نوشته شده که با ردیف کردن آن ها موانعی که سر راه کمانه است کنار رفته و کمانه از قفل خارج می شود. این رمز ها اغلب کلمات قصار حکیمانه ، گاهی حروف و گاهی اعداد ابجد بوده که از ترکیب آن ها اسمای خداوند یا امامان حاصل می شود. این قفل ها به دو دسته افقی و عمودی تقسیم می شوند. در قفل های افقی ، حلقه های رمز به ترتیب افقی و در قفل های عمودی ، حلقه ای رمز به شکل عمودی بر روی هم قرار دارند. یک نمونه قفل رمزی از قرن ۱۲ میلادی به امضای شرف الدین اصفهانی در دست است که درون گاو صندوقی کار گذاشته شده می باشد.یکی دیگر از قدیمی ترین قفل آویز های رمزی مربوط به عهد تیموریان است که تاریخ ۸۸۹ هجری بر روی آن حکاکی شده است. در کتاب عجایب المخلوقات در رابطه با این قفل سخن به میان آمده و همچنین به صندوقی اشاره شده که از صورت زن و اشکال دیگری ساخته شده که هنگام باز شدن ، آوازی از آن بر می خاست. امروزه نیز قفل های رمزدار بسیار مورد استفاده قرار می گیرد ؛ گرچه از نظر شکل ظاهری متفاوت با قفل های قدیمی می باشند اما از نظر فناوری ساختشباهت هایی میان آن ها وجود دارد.

• آشنایی با هنرهای سنتی ۳ / دکتر حسین یاوری ، آنیتا منصوری ، شریفه سلطانی / انتشارات آذر / سال ۱۳۹۰
• قفل های فولادی با مکانیزم ترکیبی در قفل سازی سنتی ایران / سمیه اربابی ، مهدی محمد زاده / مجله تاریخ علم / سال ۱۳۹۱ / شماره ۱۲