صنایع دستی کهن ،قفل های ایران

وولف در کتاب « صنایع دستی کهن ایران » قفل های ایران را از لحاظ فنی و صنعتی به دو دسته تقسیم بندی کرده است :

• قفل های ثابتِ در ( کلیدون خانه )

• قفل آهنی ، مربوط به قرن ۱۹ میلادی ، دوره قاجار

در این مقاله به قفل های کلون میپردازیم:

• قفل های ثابتِ در ( کلیدون خانه )
۱٫ قفل رومی یا کلون دان : قفل کلون چوبی محکمی است که داخل بدنه قفل قرار گرفته است. بدنه قفل نیز با گل میخ های آهنی دست ساز به یک لنگه در وصل می شود.
۲٫ قفل فنر پخش شو (فنر پیچ) : این قفل از جعبه آهنی با دو فنر قوی که سرآن ها از جعبه بیرون آمده تشکیل شده است. این فنرها دو طرف قلاب مادگی را می گیرد. کلید آن دارای دو زبانه و به اندازه ای است که وقتی در قفل میچرخد فنر را از هم باز کرده از مادگی جدا می کند و در باز می شود. اگر یک طرف این زبانه ها کوچک باشد ، فنرها به اندازه کافی از هم باز نمی شود و اگر زیاد بزرگ باشد ، داخل سوراخ کلید نمی شود.
۳٫ قفل کلون : از لحاظ ساخت جزو کهن ترین قفل هاست و در تمام ایران یافت می شود. کلید این قفل ها با قدمت ۲۰۰ سال ق.م در خرابه های خورس آباد نزدیک شهر باستانی نینوا پیدا شده است. کلون دارای چندین دندانه است که شیطانک آن ، وقتی قفل بسته می شود روی آن می افتد و ضامن آن می گردد. برای باز کردن در ، کلید را از کلیدخور که شکافی در داخل بدنه قفل است وارد می کنند ؛ پره ها یا برجستگی های روی کلید نظیر بریدگی های روی کلون است. کلید بلند شده و شیطانک را بالا می برد ؛ وقتی کلید کشیده می شود قفل به عقب می رود و با تغییرات زیادی که در تعداد شیطانک ها و موقعیت آن ها داده شده است ، قفل باز می شود.کلون ها از جمله قفل های چوبی هستند که بر روی در ثابت می شوند. از این قفل ها برای بستن درهای اصلی ، دروازه های باغ ها ، دروازه های شهرها و … استفاده می شده است.
قفل های کلون دار به چند دسته تقسیم می شوند : نوع ساده که کلید ندارد و نوع دیگری که برای باز کردن آن نیاز به کلید احساس می شود و کشوی آن را به شکل دنده ای می سازند. این نوع خود به چند دسته تقسیم می شوند :

• کلون های نوع اول : این کلون ها دارای کلیدی چوبی با نوکی دارای ۲ یا ۳ دنده است. این دنده ها هم راستای ۲ یا ۳ سوراخی بودند که درون کلون قرار داشته و آن را عقب برده و باعث باز شدن قفل می شدند ؛ به عبارتی ۳ دنده درون ۳ سوراخ کشو قرار می گرفت که آن را عقب می کشید و آزاد می کرد تا قفل باز شود. این قفل ها در حدود ۸۰ تا ۱۰۰ سال پیش در شهر کرد ساخته می شد.
• کلون های نوع دوم : این نوع قفل ها کمی بعد تر ساخته شده و کشویی صاف داشتند که قسمت زیرین آن ۲ یا ۳ سوراخ داشت و قسمت بالایی آن نیز به همان اندازه دارای سوراخ دارای دنده بود. دنده ها به شکل آزاد وجود داشتند و روی سر آن ها گوی هایی قرار می گرفتند و زمانی که قسمت زیرین سوراخ دار جلو می آمد دنده ها بالا رفته و وقتی با شیارها هم راستا شدند دنده های بالایی که آزاد بودند در شیارهای زیرین افتاده عمل قفل کردن انجام می شد. برای باز کردن آن ، کلید در قسمت زیرین قرار گرفته و دنده ها را که تا پایین ترین قسمت شیار زیرین آمده بود به بالا هدایت کرده و آن ها را آزاد و قفل را باز می کرد. سابقه ساخت این قفل ها در شهرکرد به ۷۰ تا ۸۰ سال پیش می رسد.
• کلون های نوع سوم : این قفل ها به گونه ای ساخته می شد که فقط با کلید مخصوص به خود کلون باز می شد. این نوع قفل ها توسط « استاد احمد محمدیان دهکردی» ساخته شد. هنوز هم در برخی از روستاهای استان چهارمحال و بختیاری ، اصفهان ، یزد این قفل ها به چشم می خورد که البته مورد استفاده قرار نمی گیرد زیرا در کنار آن در ، دری آهنی با قفل جدید نصب شده است. قبل از حمله مغول در ایران ، شهرهایی همچون اصفهان ، یزد ، اردبیل ، کرمانشاه ، جهرم ، همدان و … از جمله شهرهای سازنده قفل سنتی بودند.
منابع :
• صنایع دستی کهن ایران / هانس ای.وولف / مترجم : سیروس ابراهیم زاده / انتشارات علمی و فرهنگی / سال ۱۳۷۲
• قفل های ایران / پرویز تناولی / بنگاه نشر کتاب / سال ۱۳۸۶