قفل آویز با مکانیزم ترکیبی

بیشترین نمونه هایی که از این قفل ها به جا مانده در قرن سیزدهم ساخته شده اند. به احتمال زیاد یکی از مهم ترین موارد استفاده این قفل ها در محیط های اقتصادی همچون بازار ها برای قفل صندو ق ها یا حجره ها یا انبارهایی بوده که چند نفر در استفاده از آن ها شریک بودهاند. هر کلید در اختیار یکی از شرکا قرار می گرفت تا هیچ یک نتوانند بدون حضور بقیه شرکا قفل را باز کنند. در اینجا به شرح و بررسی سه ساختار از این قفل های ترکیبی می پردازیم :

• قفل های پرنده شکل
این قفل ها معمولا دو کلید دارند. بال های پرنده به بدنه قفل لولا شده و روی سوراخ کلید اصلی قفل را پوشانده است. برای باز کردن این قفل باید با یک کلید تو پیچ ( که معمولا در قسمت دم پرنده تعبیه شده) فنر راجمع کرد تا قلابی که در پشت آن وجود دارد حرکت کرده و بال آزاد شود. به این مکانیزم « فنر ماشه ای » نیز می گویند. در این هنگام سوراخ کلید اصلی که معمولا در این قفل ها فنر خمیده است و با استفاده از کلید می توان آن را به عقب راند و کمانه را آزاد کرد. بیشترین قفل های پرنده ای که تا امروز به جای مانده اند در شیراز ساخته شدهاند.

• قفل های نافی شکل
اکثر این قفل ها از فولاد ساخته شده و به طور معمول با ۳ یا ۴ کلید کار می کنند. در قفل هایی که با ۴ کلید کار می کنند. پشت قفل سوراخی وجود دارد که بخشی از مکانیزم اصلی باز شدن قفل می باشد. اما لازم به ذکر است که کلید به تنهایی نمی تواند کمانه را آزاد کند باید دستگاه فنر خمیده دیگری که در پشت درپوش پنهان شده همزمان با کلید اول ، فنرها را به عقب براند. در این قفل ها معمولا روی سوراخ کلید اصلی ، به وسیله درپوشی پوشیده شده و در نتیجه به کلیدی محتاج است تا با پیچاندن آن قلابی که به درپوش متصل است آزاد شده و سوراخ کلید اصلی نمایان شود. در این قفل ها میله و صفحه ای طراحی شده که مانع ورود کلید اصلی و گردش آن ها می شوند. به همین خاطر برای این که کلید اصلی بتواند فنر را به عقب براند نیاز به یک کلید تو پیچ دارد.

• قفل های لوله ای
این قفل های ترکیبی نیز با ۲ یا ۳ کلید ساخته می شدند و از مکانیزم اصلی فنرخاردار و مکانیزم فرعی فنرمارپیچ یا کلید توپیچ تشکیل می شود. فنر های خاردار و همچین سوراخ کلید اصلی این قفل ها در پشت درپوش هایی مخفی شده اند. درپوش روی سوراخ کلید اصلی توسط یک کلید تو پیچ که فنر و میله ای را که مانع کنار رفتن درپوش می شود را کنار زده و باز می شود. به طور معمول کلید و سوراخ کلید این قفل ها به صورت فرفره و دندانه دار طراحی شده اند. با وارد کردن کلید به داخل بدنه و فشار آوردن و جمع کردن فنر ها باید کمانه آزاد شود اما میله ای که درپوش را نگه داشته مانع از خروج آن می شود. بنابراین به کلید تو پیچ دیگری نیاز است تا میله را به عقب رانده و درپوش را رها کند. بدین ترتیب فنرهای جمع شده به راحتی از بدنه قفل خارج شده و کمانه آزاد می گردد. بیشترین نمونه از این قفل های ترکیبی که تا به امروز به جای مانده در اردبیل ساخته شده اند.

نوع دیگری از قفل های لوله ای وجود دارد که مکانیزم اصلی آن ها فنرخاردار است. برخلاف ظاهر ساده این قفل ، کلید آن علاوه بر شیاری که برای درگیری فنرها و جمع کردن آن ها دارد ، سرِ پیچ مانندی دارد که وارد بدنه شده و در سوراخ کلید قرار می گیرد. اما بر روی سوراخ کلید ، پیچی قرار دارد که قبل از خروج از آن ، کلید نمی تواند وارد بدنه قفل شود. قبل از ورود کلید ، باید پیچی که مانع از خروج فنرها می شود را نیز باز کرد ، برای این کار باید از کلید اصلی استفاده شود. شیاری در این کلید وجود دارد که مانع از گردش درست کلید در مهره بزرگ می گردد. به همین دلیل باید این شیار به درستی در مهره ای که درون حفره است تا کلید به درستی بگردد و پیچِ مانعِ جلوی فنرها باز شود و در نهایت کلید وارد بدنه شده و شیار آن ها با فنر ها درگیر ده و آن ها را جمع می کند و به عقب می راند کمانه را آزاد می کند. (برای این که کلید در بدنه نلغزد و در مسیر درست هدایت شود خار هایی در بدنه کلید تعبیه می کنند.)
برای این قفل سه کلید در نظر گرفته می شود. اگر اندازه این سوراخ حدیده شده که مانع فنرها می باشد با جای کلید اصلی یکی نباشد ، به کلید دیگری نیاز است تا این مانع پیچی شکل را باز کند. در این قفل ، سوراخ کلید اصلی و فرعی به یک اندازه می باشد و در نتیجه می توان هر دو را با یک کلید باز کرد.
با توجه به کثرت قفل های باقی مانده با این مکانیزم ، می توان به این نتیجه رسید که این نوع قفل ها از محبوبیت بیشتری برخوردار بوده و بیشتر مورد استفاده قرار می گرفتند.

صنایع دستی کهن ایران / هانس ای.وولف / مترجم : سیروس ابراهیم زاده / انتشارات علمی و فرهنگی / سال ۱۳۷۲
قفل های ایران / پرویز تناولی / بنگاه نشر کتاب / سال ۱۳۸۶
آشنایی با هنرهای سنتی ۳ / دکتر حسین یاوری ، آنیتا منصوری ، شریفه سلطانی / انتشارات آذر / سال ۱۳۹۰